Με πλήρη επιτυχία εκπονήθηκε πρόσφατα η μελέτη καλών πρακτικών εθελοντισμού από την ομάδα του Πανεπιστημίου Πατρών, με ταυτόχρονη καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Την επιμέλεια της μελέτης είχε ο επιστημονικά υπεύθυνος του Προγράμματος "Αειθαλεία", κος Μανόλης Μέντης, Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και Κοινωνικής Εργασίας. Τη σύνταξη της ανέλαβαν οι κ.κ. Κωνσταντίνος Στολάκης, Γηρίατρος, Υποψήφιος Διδάκτορας και εξωτερικός συνεργάτης του Πανεπιστημίου Πατρών και Φώτης Τάτσης, Οικονομολόγος, Υποψήφιος Διδάκτορας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και εθελοντής του «Αειθαλεία».
Σκοπός της μελέτης ήταν να συγκεντρώσει και να αναδείξει κάποιες από τις καλές πρακτικές προώθησης του εθελοντισμού γενικότερα, ειδικότερα δε του εθελοντισμού ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας, καθώς και καλές πρακτικές προώθησης δράσεων για την ενεργό γήρανση. Στην αναζήτηση των καλών πρακτικών, δόθηκε έμφαση σε χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου, καθώς το σύνολο των πρακτικών αυτών χαρακτηρίζεται σε ικανοποιητικό βαθμό αν λάβει κανείς χώρες και πέρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε μία ομάδα-στόχο σαν αυτή του Προγράμματος "Αειθαλεία", η κοινωνικοποίηση μέσω εθελοντικών δράσεων προσφοράς στα κοινά, αποτελεί προγνωστικό παράγοντα καλής υγείας και καλύτερης ποιότητας ζωής. Επίσης ένας από τους απώτερους στόχους της έρευνας είναι η μεγαλύτερη δικτύωση δημοσίων φορέων που παρέχουν υπηρεσίες φροντίδα σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, με οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών και άλλους σχετικούς φορείς. Σε αυτό το νέο πλαίσιο συνεργασίας, το εθελοντικό κοινωνικό κεφάλαιο και ανθρώπινο δυναμικό της χώρας μπορεί να σχεδιάσει και να υλοποιήσει πλήθος νέων δράσεων που να καλύπτουν ποικίλες και πολύπλευρες κοινωνικές ανάγκες. Δράσεις που πάντοτε φυσικά θα λειτουργούν ως συνεπικουρούμενες στο ρόλο και το έργο της Πολιτείας.
Σύμφωνα με μετρήσεις του 2010, υπολογίζεται ότι περίπου το 23% των Ευρωπαίων, ηλικίας 15 ετών και άνω, συμμετέχουν ενίοτε σε εθελοντικές εργασίες, κάτι που αντιστοιχεί σε 92 με 94 εκατομμύρια άτομα. Από το 1997 κι έπειτα, με την έγκρισης της "Διακήρυξης 38 για τον εθελοντισμό", αναγνωρίστηκε η σημαντική συμβολή των εθελοντικών δραστηριοτήτων για την προώθηση της κοινωνικής αλληλεγγύης. Σκοπός ήταν η ενθάρρυνση μίας ευρωπαϊκής διάστασης των εθελοντικών οργανώσεων με ιδιαίτερη έμφαση στην ανταλλαγή πληροφοριών και εμπειριών, ενώ τονίστηκε η ιδιαίτερη σημασία που πρέπει να δωθεί στη συμμετοχή σε εθελοντικές δραστηριότητες, συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων όπως αυτή της τρίτης ηλικίας. Από το 2008 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει εγκρίνει έκθεση σχετικά με το ρόλο του εθελοντισμού "στην οικονομική και κοινωνική συνοχή", έκθεση η οποία και ενθαρρύνει τα κράτη μέλη να αναγνωρίσουν τη σημασία των εθελοντικών δραστηριοτήτων ως προς τον εν λόγω στόχο. Ο εθελοντισμός αποτελεί πλέον βασικό μέρος πολλών κοινοτικών προγραμμάτων που προωθούν την κινητικότητα, χαρακτηριστικά αναφέρονται το Youth in Action και το Europe for Citizens. Οργανώσεις που δραστηριοποιούνται στον τομέα του εθελοντισμού λαμβάνουν υποστήριξη από την Ευρωπαϊκή Ένωση σε τομείς όπως η ανθρωπιστική βοήθεια, η αναπτυξιακή πολιτική, τα ανθρώπινα δικαιώματα, το περιβάλλον κλπ.
Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα της Γερμανίας, η οποία σύμφωνα με τον πιο πρόσφατο δείκτη γήρανσης του 2020, κατετάχθη μόλις στη 18η θέση μεταξύ των 28 χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κάτι που έκανε τους αρμόδιους να ενισχύσουν τις προσπάθειες και πρωτοβουλίες τους. Όσον αφορά την κοινωνική συμμετοχή και ενασχόληση με εθελοντικές δραστηριότητες, θεωρείται από τις πιο σημαντικές καθώς δε συνδέεται άμεσα με κάποια υποχρέωση, αλλά αφορά εν προκειμένω το όφελος καθεαυτών των ατόμων τρίτης ηλικίας. Εκτός από συγκεκριμένα εθνικά προγράμματα και πρωτοβουλίες, οι οργανισμοί πρόνοιας, οι ΜΚΟ αλλά και εκκλησίες της χώρας, προσφέρουν πλέον δίκτυα και υπηρεσίες σε κάθε Γερμανικό χωριό, όπως αθλητικές δραστηριότητες, ταξίδια με φροντιστές κλπ. Επιπλέον, οργανώνονται τακτικές επισκέψεις κατ' οίκον, για όσους δεν επιθυμούν ή δεν μπορούν να συμμετάσχουν σε εξωτερικές εκδηλώσεις.
Εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης, στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, ο πρώην Πρόεδρος Barack Obama υπέγραψε το 2009 το νόμο “Edward M. Kennedy Serve America Act”, ο οποίος είχε ως στόχο αύξηση των ευκαιριών εθελοντικής υπηρεσίας για τους ανθρώπους τρίτης ηλικίας. Η εν λόγω ηλικιακή ομάδα αφιέρωνε πολύ περισσότερες ώρες σε εθελοντική δραστηριότητα από ότι οι μεσήλικες και οι νεότεροι ενήλικες. Συγκεκριμένα, οι Αμερικανοί ηλικίας 65 ετών και άνω αφιέρωναν σχεδόν δύο ώρες εβδομαδιαίως, πριν από 10 με 12 χρόνια. Ακόμη και αν τα ποσοστά εθελοντών παραμείνουν τα ίδια, ο αριθμός των εθελοντών και ο συνδυασμένος χρόνος που συνεισφέρουν στις εθελοντικές δραστηριότητες, θα συνεχίσουν να αυξάνονται καθώς οι πληθυσμοί γερνούν. Θεωρείται δε πιθανότερο για κάποιον ηλικιωμένο να γίνει εθελοντής, εάν έχει υψηλό μορφωτικό επίπεδο, μεγαλύτερο εισόδημα, όσο και σύζυγο που εργάζεται επίσης εθελοντικά.
Γενικότερα πάντως, είναι κοινώς αποδεκτό πως το κράτος πρότυπο όσον αφορά τον εθελοντισμό και την κοινωνική πρόνοια, είναι η Νορβηγία. Η πρωτεύουσα της χώρας Όσλο αποτελεί μία ιδιαίτερα φιλική προς τους ηλικιωμένους πόλη, με την έννοια της ενεργού γήρανσης σε πρώτο πλάνο. Οι δημοτικές αρχές φροντίζουν για την ανάπτυξη μίας πόλης χωρίς περιθωριοποίηση και αποκλεισμούς στις μεταφορές, ενώ ταυτόχρονα δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στις έννοιες της ομαδικότητας και συνεργασίας, της φροντίδας, της αποκατάστασης κ.α. Κάποια από τα σχέδια δράσης που έχει αναπτύξει το Όσλο σε σχέση με την τρίτη ηλικία και τον εθελοντισμό, συνοψίζονται στα εξής :
- Ρυθμίσεις συνεργασίας μεταξύ γηροκομείων, θρησκευτικών κοινοτήτων, νηπιαγωγείων, σχολείων κλπ, έτσι ώστε να υπάρχει διαγενεακή αλληλεγγύη και εθελοντική προσφορά.
- Δραστηριοποίηση των ηλικιωμένων σε διάφορες εργασίες στο σπίτι, στην εκπαίδευση παιδιών στα νηπιαγωγεία, στην κατάρτιση μοναχικών παιδιών κλπ
- ΟΜΑΛΗ ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΒΙΟ ΣΤΗ ΣΥΝΤΑΞΙΟΔΟΤΗΣΗ, ΜΕ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΝ
- Σύσταση και λειτουργία περισσότερων εθελοντικών κέντρων για παροχή βοήθειας σε οίκους ευγηρίας, γηροκομεία κλπ
Όσον αφορά τη χώρα μας, το "Έργο Πολιτών" που ιδρύθηκε το 2005 αποτελεί την Εθνική Υπηρεσία Εθελοντισμού και είναι ο κύριος δημόσιος φορέας για τον εθελοντισμό στην Ελλάδα. Ο Οργανισμός ιδρύθηκε με σκοπό την προώθηση του ιδεώδους του εθελοντισμού αλλά δείχνει να έχει αρκετό δρόμο ακόμα, ώστε να κερδίσει την εμπιστοσύνη των εθελοντικών οργανώσεων. Ανάμεσα στις αρμοδιότητες του είναι η παροχή συμβουλευτικής και εκπαίδευσης σε ΜΚΟ για αναζήτηση χορηγιών και άλλα ζητήματα, καθώς επίσης και η έρευνα και αξιολόγηση των εξελίξεων στον εθελοντισμό, σε πανευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Σύμφωνα με έρευνα της ΜΚΟ Ethelon για τον εν Ελλάδι εθελοντισμό, σε σχέση με την έξαρση της πανδημίας του κορωνοϊού, το 74% έχει απαντήσει θετικά σε ερώτηση για το αν έχει δραστηριοποιηθεί εθελοντικά, με τους τομείς δραστηριοποίησης να είναι η εκπαίδευση (42%), το περιβάλλον (40%), η υγεία (32%), το παιδί και η οικογένεια (29%), τα άτομα με αναπηρία (26%) κ.α. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η εξοικείωση των Ελλήνων με το αφήγημα και τις δράσεις του Εθελοντισμού έχει ακόμα πολλά στάδια καθιέρωσης, κάτι που συμβαίνει κυρίως λόγω των εξής τριών αιτιών :
- Ισχυρή παρέμβαση της Πολιτείας και της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην παροχή κοινωνικών υπηρεσιών
- Ελάχιστη υποστήριξη από τη μεριά της Πολιτείας προς Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ).
- Μια ιδιαίτερα ατομικιστική κοινωνία που εξαρτάται από τους ισχυρούς οικογενειακούς δεσμούς.
Μέσω της έρευνας για τις καλές πρακτικές εθελοντισμού, γίνεται κατανοητό πως η έννοια της ενεργού γήρανσης έχει αναπτύξει ιδιαίτερα μεγάλη δυναμική τα τελευταία χρόνια, σε Ευρωπαϊκό και όχι μόνο επίπεδο. Η Ευρώπη έχει υποστεί και εξακολουθεί να αντιμετωπίζει ριζικές δημογραφικές αλλαγές. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση κατά τις τελευταίες πέντε δεκαετίες, το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση αυξήθηκε κατά 10 έτη. Ωστόσο, η γήρανση του πληθυσμού έχει αντίκτυπο στα διάφορα κοινωνικά μοντέλα και ως εκ τούτου θα πρέπει οι κυβερνήσεις να αρχίσουν να εντάσσουν νέες πολιτικές στην ατζέντα τους. Οι πολιτικές αυτές μπορούν να υλοποιηθούν μέσα από την κινητοποίηση και συμμετοχή των πολιτών και των αρμόδιων φορέων, έτσι ώστε η εθελοντική δραστηριότητα να μην αντιμετωπίζεται ως ένα "καταναγκαστικό έργο", αλλά ως μια εποικοδομητική διαδικασία που αφενός προάγει την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων, αφετέρου διασφαλίζει την σύνδεση μεταξύ των γενεών. Αποτελεί καθήκον των συνειδητοποιημένων πολιτών και των δημοσίων φορέων, η κινητοποίηση για την ενεργό γήρανση και την εξάπλωση του εθελοντικού αφηγήματος, κάτι που θα συμβάλλει νομοτελειακά στη μεγιστοποίηση της σωματικής, κοινωνικής και ψυχικής ευεξίας των ανθρώπων τρίτης ηλικίας, δίνοντας τους τη δυνατότητα να αποτελέσουν ενεργό κοινωνικό πόρο για την οικογένεια και την κοινωνία.
